محمود مصدق/

طیبه سیاووشی، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی چندی پیش گفته بود در برخی کارگاه‌های فعال تولیدی و اقتصادی از کودکان درخواست «کار سیاه» می‌شود که باید جلو آن گرفته شود.

اما اصطلاح کار سیاه در مفاهیم بین‌المللی چقدر با آنچه سیاووشی یا متولیان حوزه کار با آن آشنا هستند همخوانی دارد و اصولاً برای نزدیک شدن به کار سفید چه باید کرد.

بد نیست بدانید بر اساس ماده ۱۳۸ سازمان جهانی کار، (ILO) ممنوعیت کار برای کودک تا سن 15سالگی تعیین شده است. همین کنوانسیون تأکید می‌کند که کودکان از سن 14سالگی می‌توانند هفته‌ای 12ساعت کار سفید که کار شیفتی و شبانه نباشد انجام دهند. اما در نگاهی گذرا به چهره سیاه شهرهای بزرگ، کودکانی را می‌بینیم که از سنین بسیار پایین‌تر، کسب معاش را شروع کرده و در بازار کار سیاه، میان خطرات بسیار جدی، به ‌کار گماشته شده‌اند.

• نیاز خانواده‌ها به کار سیاه دامن می‌زند

طیبه سیاووشی در گفت‌وگو با ما در خصوص آنچه پیش از این در خصوص کار سیاه کودکان گفته بود توضیح می‌دهد و می‌گوید: کار سیاه اصطلاحی است که در خیلی از کشورهای دنیا رواج دارد. در واقع به هر کاری که از سوی یک نیروی خارجی فاقد مجوز کاری در کشوری انجام شود «کار سیاه» گفته می‌شود.

وی با اشاره به اینکه افراد حتی زیر 15 سال به خاطر ضعف نظارت از سوی وزارت کار بدون داشتن مجوز فعالیت در کارگاه‌های تولیدی ایران کار می‌کنند، می‌افزاید: خانواده‌ها چون نیازمند هستند مجبورند از نیروی بچه‌هایشان استفاده کنند در نتیجه برخی از کارگاه‌ها این گونه کودکان را استخدام می‌کنند بدون اینکه حداقل‌های حقوق کار را برای آنان لحاظ کنند. البته این نکته‌ای است که بیشتر سازمان‌های مردم‌نهاد نیز که در زمینه حقوق کودکان در ایران فعالیت می‌کنند هم می‌دانند.

سیاووشی با تأکید بر اینکه دستگاه‌های اجرایی اقدام خاصی برای مقابله با کار سیاه در ایران انجام نداده‌اند، می‌افزاید: به همین دلیل از سازمان تأمین اجتماعی می‌خواهیم تا از نیروهایش که برای نظارت بر حسن انجام قانون بیمه کارگران به کارگاه‌های تولیدی می‌روند اگر با چنین کودکانی مواجه می‌شوند این موضوع را جزو مسئولیت اجتماعی‌شان بدانند و آن را گزارش کنند تا از استثمار کودکان کار جلوگیری شود. به عبارت دیگر چون موضوع به کارگیری نیروهای کار ارزان هم وجود دارد، اگر در این زمینه سازمان تأمین اجتماعی همکاری و کمک کند می‌توان بخشی از مشکلات این حوزه را حل کرد.

وی در خصوص گستردگی کار سیاه در کشور هم می‌گوید: شاید تا چند سال گذشته بچه‌ها ذیل کسب و کارهای خانوادگی فعالیت می‌کردند. یعنی نه نیروی کار محسوب می‌شدند و نه بیمه تأمین اجتماعی می‌شدند اما با گذشت زمان و با افزایش کارگاه‌های تولیدی بخشی از کودکان سر از این کارگاه‌ها درآورده‌اند.

این عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه افراد بالای 15 سال می‌توانند در کشور کار کنند اما تا سن 18 سالگی مشمول بیمه نمی‌شوند، می‌افزاید: به هر حال حقوق این گونه کارگران از سوی بعضی از کارفرمایان ضایع می‌شود.

• بهره‌کشی مدرن

اما حسن صادقی، قائم مقام خانه کارگر در گفت‌وگو با ما تعریف خاص خود از کار سیاه را ارائه می‌دهد و می‌گوید: به کاری که قانون کار بر آن مستولی نیست و به صورت پنهان و غیرشفاف انجام می‌گیرد کار سیاه گفته می‌شود. در واقع کار سیاه نوعی از بهره‌کشی مدرن از کارگران است. این گونه افراد نه بیمه می‌شوند و نه مزایای قانون کار شامل حالشان می‌شود.

وی از وجود کارگاه‌هایی در تهران که از کودکان انجام کارهای خارج از شرع، عرف و اخلاق جامعه را طلب می‌کنند، خبر می‌دهد و می‌افزاید: کار سیاه هر چند بیشتر شامل کارگران خارجی می‌شود اما کودکان ایرانی را هم در بر می‌گیرد. مثلاً تکدیگری در چارچوب قانون کار ایران نمی‌گنجد. یعنی ممنوع است اما بعضی از کودکان و حتی بزرگسالان به این کار گمارده می‌شوند.

وی تکدیگری و سوءاستفاده جسمی و جنسی را مهم‌ترین حیطه کار سیاه می‌داند و می‌گوید: در بعضی از کشورهای دنیا از دختران نابالغ بهره‌کشی جنسی می‌شود که این مصداق بارز کار سیاه است و این پدیده در همه دنیا در حال خودنمایی و رشد است. حتی رئیس‌جمهور وقت آمریکا متهم به سوءاستفاده جنسی از یک نیروی کار است.

صادقی می‌افزاید: در حال حاضر یک میلیون و 200 هزار تبعه خارجی در ایران حضور دارند که به جرئت می‌توان گفت حداقل 300 هزار نفرشان در بازار کار سیاه مشغول هستند.

وی در پاسخ به این پرسش که در حال حاضر نظارت وزارت کار و دیگر دستگاه‌های مربوط بر کارگاه‌های تولیدی و اقتصادی چگونه است، می‌گوید: در حال حاضر فقط یک هزار بازرس در حوزه روابط کار وجود دارد که با توجه به فعالیت هزاران کارگاه کوچک و بزرگ در مجموع پنج سال و هفت ماه طول می‌کشد تا هر کدام از آن‌ها مورد بازرسی قرار بگیرند. ضمن اینکه در لایحه نظام صنفی برای حضور بازرسان تأمین اجتماعی محدودیت‌هایی ایجاد شده به طوری که بازرسان حق حضور در هیچ کارگاهی را ندارند مگر اینکه کارگر یا کارفرما درخواست حضور بازرسان تأمین اجتماعی را داشته باشد. بنابراین نباید خیلی انتظار داشت بازرسان تأمین اجتماعی بازار کار سیاه را در ایران رصد کنند. یعنی انجام چنین کاری بسیار سخت است. از این رو باید ابزارهای نظارتی را توسعه بدهیم و آن‌ها را به‌روز کنیم و در کنار این اقدامات نیز باید فرهنگ‌سازی را در دستور کارمان قرار دهیم.

• شکایت کودکان کار در حاشیه

علی خدایی، عضو کارگری شورای عالی هم نگاه مشابهی به پدیده کار سیاه دارد و به قدس می‌گوید: کار سیاه که ریشه اصلی آن فقر مالی خانواده‌هاست اشاره به سوءاستفاده از کودکان کار به عنوان یکی از غده‌های چرکین بازار کار دارد.

وی با اشاره به ممنوعیت قانونی برای استخدام کودکان، تصریح می‌کند: چون نفس کار برای کودکان ممنوع است بازرسی‌های مناسبی از کارگاه‌های تولیدی برای اشتغال کودکان نمی شود. ضمن اینکه به دلیل غیرقانونی بودن فعالیت کار کودکان هیئت‌ها به موضوع شکایت کودکان کار ورود نمی‌کنند و این خود سبب گسترده‌تر شدن سوءاستفاده از کودکان کار در کشور شده است.

وی با بیان اینکه ممکن است کودکان کار در محیط‌های کار غیررسمی مورد سوءاستفاده‌های متعددی از جمله تعرض قرار بگیرند، می‌افزاید: متأسفانه اقداماتی که تاکنون برای مقابله با این پدیده انجام شده مؤثر نبوده است. یعنی تاکنون فقط در بعضی استان‌ها هر از گاهی جمع‌آوری شده و سپس رها می‌شوند.